تاکنون فیلی را از نزدیک مشاهده کرده‌اید؟ فیل سفید چطور؟ خودم تجربه مشاهده فیل در باغ وحش را داشته‌ام که طبیعتا رنگ آن خاکستری بود. اما هیچ‌گاه افتخار ملاقات با فیل سفیدی را نداشته‌ام.
فیل سفید بیش از آنکه به عنوان یک حیوان شناخته شده باشد به عنوان یک مفهوم در نظر گرفته می‌شود. از زندگی شخصی گرفته تا مدیریت، نظریه فیل سفید می‌تواند نقش موثری در تصمیم‌های شما داشته باشد.
تا به حال شده که برای تماشای فیلمی به سینما بروید اما آن را نپسندید، اما با توجه به هزینه‌ای که کرده‌اید تا انتهای فیلم در سالن باقی بمانید!؟ یا تصور کنید غذای گرانقیمتی سفارش داده‌اید اما طعم آن را دوست ندارید یا با ذائقه‌تان جور نیست، اما با توجه به پولی که داده‌اید به خوردن غذا ادامه دهید؟ یا مثلا تصور کنید علاقه چندانی به گیاهان ندارید اما شخصی گلی گرانبها به عنوان هدیه برایتان آورده است که نگهداری از آن مستلزم رعایت اصول و نکات زیادی می‌باشد. در چنین شرایطی آیا به نگهداری آن گیاه حتی با همه مشقت‌هایش ادامه می‌دهید؟ در چنین موقعیت‌هایی شما با یک فیل سفید مواجه هستید!
داستان فیل سفید
داستان‌های زیادی برای شروع نظریه فیل سفید وجود دارد. علیرغم تفاوت‌های ظاهری تمامی آنها تقریبا با یک نتیجه گیری مشابه پایان می‌یابد. ریشه‌های ماجرای فیل سفید به پادشاهی سیام (بخشی از تایلند امروزی) باز می‌گردد.
فیل‌های سفید نمادی از پادشاهی کشور سیام بودند و به عنوان یک حیوان مقدس با آنها بسیار محترمانه رفتار می‌شد. روزی پادشاهی به علت خدمات یکی از درباریان، فیل سفیدی به او هدیه داد. شخصی که این هدیه را دریافت کرده بود، بسیار خوشحال شد و فیل زیبای سلطنتی را به منزل خود برد. اما نگهداری از فیل سفید چندان آسان نبود. غذای فیل سفید خاص بود و مقام درباری برای تهیه غذای او با مشکل روبه‌رو شد. همچنین به خاطر آنکه پوست آن زیبا و تمیز بماند باید مدام فیلبانان، فیل سفید را شست‌وشو می‌کردند. افزون بر تمامی این موارد حق بارکشی از این فیل را نداشتند و صرفا باید با احترام و ملاحظات خاص با او رفتار می‌شد. به تدریج هزینه‌ها و زحمات نگهداری فیل سفید به گونه‌ای شد که شخص هیچ علاقه‌ای به نگهداری آن نداشت اما چون این هدیه را از طرف پادشاه دریافت کرده بود، دلش قبول نمی‌کرد که از نگهداری آن منصرف شود. اما این پایان ماجرا نبود و زندگی مرد درباری به خاطر نگهداری از فیل سفید به طور کلی نابود شد!
در برخی دیگر از روایت‌ها فیل سفید یک هدیه سیاسی است که پادشاهان کشور سیام به مقامات عالیرتبه سایر کشورها اعطا می‌کردند. کشورهایی که این هدیه را دریافت می‌کردند ابتدا احساس رضایت داشتند و آن را هدیه‌ای گرانبها می‌دانستند. اما با توجه به چالش‌های نگهداری از فیل سفید به زودی آن را نه هدیه‌ای گرانبها، بلکه دردسری بزرگ می‌یافتند. اما چون زحمات زیادی برای نگهداری آن فیل کشیده بودند و آن را هدیه‌ای گرانبها می‌دانستند، از نگهداری آن دست نمی‌کشیدند.
گسترش مفهوم
اولین بار در قرن هفدهم در کشورهای غربی اصطلاح فیل سفید برای کالای گرانبهایی که انتظارات را برآورده نمی‌کند، مورد استفاده قرار گرفت. در قرن نوزدهم این اصطلاح رواج بیشتری یافت. فیناس تیلور بارنوم مردی که با اجرای نمایش از انسان‌ها و موجودات خارق‌العاده به شهرت رسیده بود، با زحمت فراوان اقدام به خرید فیل سفیدی از پادشاهی سیام نمود. اما بعدها متوجه شد که این فیل سفید در واقعی یک فیل خاکستری با لکه‌های صورتی است. ظاهرا نگهداری از همین فیل نیز برای بارتوم چندان آسان نبوده است. اظهارات او درباره فیل سفید باعث شهرت این نظریه شد.
به تدریج مفهوم فیل سفید به عنوان کالایی گرانبها اما بدون کاربرد در ذهن مردم نقش بست. حتی در اوایل قرن بیستم، کلیسا نیز با استفاده از مفهوم فیل سفید مردم را ترغیب می‌کرد تا کالاهای کم کاربرد خود را به دیگران اهدا کنند. شعاری معروفی با عنوان “one man’s trash is another man’s treasure” به معنای “زباله یک فرد، گنج فرد دیگری است” که هنوز مورد استفاده قرار می‌گیرد نیز بر پایه همین نظریه و در جهت اقدامات خیریه توسط کلیسا مطرح شد.
فیل سفید در دنیای امروزی
مفهوم فیل سفید صرفا به برنامه‌های خیریه کلیسا محدود نشد و به تدریج در حوزه‌های مختلف به صورت کاربردی مورد استفاده قرار گرفت. به طور کلی اصطلاح فیل سفید در دنیای امروزی به دارایی‌هایی اشاره می‌کند که کاربرد و فایده‌ی چندانی ندارند و برای نگهداری آن نیر باید هزینه زیادی انجام دهیم. اما با توجه عدم استفاده کافی و صرف هزینه زیاد، همچنان به نگهداری آن اصرار داریم.
نمونه اول
فرض کنیم شهر کوچکی تیم فوتبال نداشته باشد اما توسط یک فرد نیکوکار ورزشگاهی بزرگ و مجهز در آن ساخته شود. حال شهرداری برای نگهداری از این ورزشگاه باید افرادی را استخدام کند. مراقبت از چمن، صندلی‌ها و بخش‌های دیگر ورزشگاه نیز هزینه‌های دیگری بر دوش شهر می‌گذارد. شاید ورزشگاه در نگاه اول به صورت رایگان به شهرداری رسیده باشد اما در واقع کاربردی در این شهر ندارد. ضمنا هزینه‌های نگهداری از آن، باعث می‌شود که توسعه بخش‌های مهمی از شهر با کمبود منابع مالی مواجه شود. به عنوان یک مثال عینی شرکت نفت و گاز اروندان در سال 1395 با بودجه‌ای حدود 100 میلیارد در شهر خرمشهر ورزشگاهی ساخت. در سال‌های اول پس از ساخت ورزشگاه، فینال جام حذفی در این مکان برگزار می‌شد. همچنین تیم فوتبالی در سطوح پایین‌تر مسابقات خود را در همین ورزشگاه برگزار می‌کرد. در همان زمان افتتاح این ورزشگاه بسیاری از افراد نسبت به ورزشگاه موضع مخالف داشتند و معتقد بودند که حتی هزینه نگهداری ورزشگاه نیز برای شهر خرمشهر دشوار است و بهتر بود این بودجه به بخش دیگری اختصاص می‌یافت. مسئولین شهر با دشواری فراوان تا چند سال هزینه‌های حفظ و نگهداری ورزشگاه را پرداخت کردند. اما به تدریج تیم فوتبال شهر نیز منحل شد و پس از آن مسئولین حتی از پس هزینه‌های مراقبت از ورزشگاه نیز برنیامدند. اینک این ورزشگاه به مخروبه‌ای بی مصرف تبدیل شده است. در حالی‌که در همان سال متولیان امر می‌توانستند با سرمایه‌گذاری این مبلغ قابل توجه در شهر محروم خرمشهر، به توسعه بخش‌های مهمتری بپردازند. پس مدیران هر سازمانی باید همواره به موضوع فیل سفید توجه داشته باشند تا در دام هزینه‌های آن گرفتار نشوند.
نمونه دوم
مثال دیگری از فیل سفید سرمایه‌گذاری در بازارهای مالی است. فرض کنید یک ارز دیجیتال یا سهام را با تصور بازدهی خریداری کرده‌اید. پس از مدتی کوتاه ارزش بنا به دلایل مختلف 20 درصد سقوط کرده است. بررسی و تحلیل‌ها نشان می‌دهد که در آینده‌ای نزدیک این سهام سقوط بیشتری را تجربه می‌کند. اما چون تاکنون ضرر زیادی را در این سهام تجربه کرده‌اید، حاضر نیستید که با همین میزان ضرر آن را بفروشید و از ضررهای بیشتر جلوگیری کنید. مثلا سال 99 افراد زیادی با فروش منزل مسکونی، طلا و ماشین خود وارد بازار بورس شدند این افراد هنگامی که با کاهش ارزش سهام و دارایی خود روبه‌رو شدند به خاطر هزینهایی که بابت خرید سهام پرداخته بودند، حاضر به فروش سهام خود و جلوگیری از زیان بیشتر نشدند. نگهداری فیل سفید برای این افراد تبعات دردناک و ناگواری داشت. در برخی موارد حتی زندگی خانوادگی آنها از هم پاشید.
نمونه سوم
مثال سوم حاصل تجربه شخصی من است. چند سال قبل با موسسه‌ای همکاری داشتم. این موسسه در زمان کرونا با توجه به رقابت بالا در فضای آنلاین، هزینه زیادی را صرف توسعه تیم نرم‌افزاری خود کرد. اما در واقع حجم کار نرم‌افزاری شرکت کمتر از افرادی بود که استخدام شده بودند. ادامه حضور این نفرات در شرکت هزینه‌های اضافی زیادی برای شرکت ایجاد کرد. این هزینه‌ها باعث شد تا از توسعه در بخش‌های مهم دیگری مانند بازاریابی صرف نظر شود. اما مدیرعامل شرکت حاضر نبود تا تیم نرم‌افزاری شرکت را کوچکتر نماید و همچنان با علاقه به نگهداری از فیل سفید خود می‌پرداخت. به مرور شرکت علیرغم تیم نسبتا قوی نرم‌افزاری، در فروش محصولات خود با چالش‌هایی روبه‌رو شد. طی سه سال کاهش فروش به قدری زیاد شد که نیمی از نفرات شرکت تعدیل نیرو شدند و همین حالا زمزمه‌های پایان فعالیت آن به گوش می‌خورد.
با فیل‌های سفید چه کنیم؟
حتما تاکنون فهمیده‌اید تکلیف ما در قبال فیل‌های سفید زندگی چیست. اما یک مرحله قبل از آن نیز وجود دارد که لازم است به آن توجه داشته باشید. پیش از نابودی فیل‌های سفید ابتدا باید آنها را بیابید. یافتن فیل‌های سفید همیشه کار آسانی نیست! مثلا گاهی در روابطی قرار گرفته‌اید که جز هزینه و چالش فایده‌ای برایتان ندارد. در واقع این رابطه یک فیل سفید است اما شخص شما نمی‌تواند آن را تشخیص دهد. در این موقعیت با توجه به هزینه و زمان زیادی که برای رابطه خود صرف کرده‌اید دلتان نمی‌آید از آن خارج شوید. حتی آن را فیل سفید نمی‌دانید.
گاهی چندین سال در حال گذران یک رشته تحصیلی هستید بی‌آنکه به آن علاقه داشته باشید. به خاطر انتظاری که دیگران از شما دارند و زمانی که صرف آن کرده‌اید همچنان روزهای طلایی زندگی خود را نیز به تحصیل در آن رشته مشغول خواهید شد. عاقبت زمانی متوجه فیل سفید تحصیل خود خواهید شد که فرصتی برای جبران وجود ندارد. در محیط‌های کاری خود نمونه‌های زیادی از افرادی را دیده‌ام که در دوران تحصیل خود از یک فیل سفید مراقبت کرده‌اند. مثلا شخصی در رشته ادبیات به تحصیل پرداخته بود در حالی‌که هیچ علاقه‌ای به شعر خواندن یا مطالعه متون ادبی نداشت.
برای آن که در دام فیل‌های سفید زندگی خود گرفتار نشوید، در بازه‌های زمانی مختلفی جنبه‌های گوناگون زندگی خود را بررسی کنید و ببینید اما زمان، انرژی و منابع مالی خود را در جای درستی صرف می‌کنید؟ گاهی کمک گرفتن از دیگران نیز بسیار مفید است. منظورم از دیگران افراد نزدیک و قابل اعتمادی هستند که با نگاهی متفاوت می‌توانند فیل‌های سفید ما را به خوبی تشخیص دهند. فقط اگر فیل سفید را به خوبی تشخیص دادید در رها کردن آن تردید نداشته باشید.
امیدوارم بتوانیم از شر فیل‌های سفید زندگی رهایی یابیم…
4 thoughts on “فیل سفید! دارایی پردردسر اما کم کاربرد”
سلام
مطلب جالب و مفیدی بود.گرچه با این موضوع آشنائی داشته و دراینباره سابقه‌ی گفت‌وگو و گاهی پرحرفی هم داشته‌ام،این اصطلاح برایم تازگی داشت و فقط درباره مصادیق آن سخن گفته و شنیده بودم.
به نظرم مصادیقی از این مفهوم هم هستند که نه در ارتباط با دارائی‌ها و امور عینی بلکه ذهنی‌اند.
باورهائی که بطلانشان آشکار و مدلّل است و چه‌بسا صاحبانشان هم از آن آگاهند ولی بخاطر دلبستگی،ترس و یا نوعی پایبندی و حسّ اشتباهِ وفادار ماندن،رهایشان نمی‌کنند.
بعضی رسوم و مناسکِ قومی و محلی که باوجود بی‌اعتقادی به آنها از سرِ تکلّف و تعارف و ..بی هیچ سودی و چه‌بسا زیان فراوان همچنان به اجرا در می‌آوریم هم می‌توانند مصادیقی از فیل سفید باشند.قفل‌ها و غل‌وزنجیرهائی که کلیدشان دور از دسترس نیست.
البته به‌هیچ وجه در پیِ مخالفت با سنن و آداب اصیل و معناداری نیستم که حافظ فرهنگ و هویت جمعی ما هستند..
تنتان سالم،دلتان خوش،اندیشه و قلمتان همچنان روان و پویا باد.
سلام آقای طیب نیا (دوست جان)
اصطلاح فیل سفید فقط واسه ساده کردن موضوع برای ذهن ماست. مثال‌ها بهمون کمک می‌کنند راحت‌تر مسائل رو متوجه بشیم. با توجه به فرمایشاتتان مطمئنا شما بدون این‌که با این اصطلاح آشنا باشید از مدتها قبل مصادیق آن را در زندگیتان یافته‌اید و راه حل مناسبی نیز در برخورد با آن پیش گرفته‌اید.
در بخشی از پیامتان درباره رسوم پرتکلف و کم فایده صحبت کردید. خدمتتان عرض کنم در بسیاری از مناطق ایران آداب و رسوم سخت‌گیرانه‌ای درباره ازدواج وجود دارد که با توجه به شرایط اقتصادی و فرهنگی جامعه نه تنها باعث رونق ازدواج نمی‌شود بلکه تا حدود زیادی همون رسوم مانع مهمی برای محقق شدن این پیوند مقدس است.
ممنون بابت پیامتان که مثل همیشه چراغی است که مسیر را روشن تر می‌سازد.
جسم و جانتان همانند اندیشه تان سبز!
سلام
یه نکته عجیب
در زندگی من فیل های سفید وجود داشت که تا به حال به آن توجه نکرده بودم.
تازه دارم متوجهشون میشم.
ممنون که مفهوم فیل سفید را کامل و باحال توضیح دادین
امیدوارم خوانش این مطلب بهتون کمک کنه تا از شر فیل‌های سفید زندگیتان رهایی یابید!